GRENSSTENEN

Tekst: Herman van Voorst; Foto's Trudy van Gils & internet

Ze vormen weinig opvallende elementen in het landschap, grensstenen, maar hun verhaal is des te interessanter. Zelfs als wandelaar zie je ze in het voorbijgaan vaak over het hoofd. Dat is ook niet zo vreemd. Veel van deze markeringen staan ergens midden in een bosperceel, een weiland of in het veen en zijn dan niet altijd makkelijk bereikbaar. Andere stenen zijn weer overwoekerd met groen. Maar gelukkig zijn er van de in totaal 1300 grensstenen langs de Nederlandse grenzen nog meer dan voldoende stenen zichtbaar, zeker als je er op gaat letten.

Op een zomerse middag in 2024 stapten we met een groepje enthousiastelingen op de fiets om eens nader kennis te gaan maken met grensstenen, maar vooral ook om naar de verhalen te luisteren die er bij horen.  We krijgen deze middag een lesje staatkunde van niemand minder dan "Loakstenen-Harry." 

Good-old Harry is al jaar en dag lid van de Historische Kring Enschede, is behept met het grensstenenvirus en is maar wat graag bereid ons op deze tocht inhoudelijk te begeleiden. 

Grensstenen zijn in algemene zin geplaatst om de grens van een rechtsgebied aan te geven, en vaak in steen uitgevoerd en daarmee relatief gezien moeilijk te verplaatsen. Ze staan o.a. langs grenzen van gemeenten, rechtsgebieden, jachtgebieden en rijksgrenzen. Op onze tocht door een stukje Twenteland worden wij vooral bijgepraat over grensstenen en markestenen. Wat de grensstenen betreft, aldus Harry , staan deze niet op gelijke afstand van elkaar, maar alleen op plekken waar de grens van richting verandert, "tenzij de afstand zo groot is dat ze niet meer met het blote oog te zien zijn".

Alle grenspalen zijn voorzien van inscripties, sommigen ook met afbeeldingen. De inscripties staan aan de kant van het land waar zij betrekking op hebben. Op belangrijke plekken (grensovergangen) zijn grensstenen opgeleukt met afbeeldingen, bijvoorbeeld met een provincie-wapen, het wapen van een land of met het wapen van een bisdom. Van dergelijke kunstwerkjes komen we er nog enkele op onze fietstocht tegen. Alle grensstenen zijn genummerd. Dat werd in 1813 tijdens Het Wener Congres bepaald, waar de grenzen van Europa werden vastgelegd. Het koninkrijk der Nederlanden omvatte toen tevens België en Luxemburg. Dat verklaart meteen waarom de grenspaal met het nummer 1 in de buurt van Schengen staat en niet ergens in Groningen of in Limburg.

Vanaf de 13e eeuw ontstonden er Marken. Door de groei van de bevolking moesten boeren zich beter gaan organiseren. Ze maakten marken en legden afspraken vast over het gebruik van hout, veen, heidevelden en weide gronden. De gronden waren gemeenschappelijk gebruik. Maar de marken raakten in de vergetelheid nadat Napoleon gebieden ging indelen op basis van gemeentes. 

Naast een heleboel feitelijke kennis trakteerde Loakstenen-Harry ons ook op mooie anekdotes. Zo vertelde hij, dat op het verplaatsen of beschadigen van grensmarkeringen zware straffen stonden. Werd iemand hierop betrapt dan groef men de persoon op die plek in de grond met het hoofd nog net boven de aarde. Er werden paarden voor een ploeg gespannen en men voer met de ploegscharen over die plek. Doet me denken aan de praktijken uit een kalifaat, maar blijkbaar konden wij Tukkers er vroeger ook wat van.

Ook kinderen ontkwamen niet aan lijfstraffen. Men vond het belangrijk dat de plek waar een steen werd geplaatst dit bij de plaatselijke bevolking bekend werd. Te meer ook om te voorkomen dat over de exacte plek geschillen zouden ontstaan. Men bediende zich van uiterst merkwaardige middelen door kinderen uit de omgeving mee te nemen. Was de steen geplaatst dan kregen de kinderen onverhoeds een portie klappen. Vervolgens werden ze uitbundig getrakteerd op noten of zoetigheid. Deze onrechtvaardigheid vergeet een kind zijn leven lang niet meer, maar ook de plaats staat in zijn geheugen gegrift en dat was nu juist het doel van deze toch welk macabere behandeling. Het doel heiligt de middelen zal ik maar zeggen. Of alle vertellingen voor de volle 100%  op waarheid berusten  weet ik niet en dat vind ik ook niet  belangrijk. Als ze maar mooi zijn!

Verscholen in een bosperceel, waar het tijdens ons bezoek ook nog eens is vergeven van een heleboel irritante muggen, nabij de huidige Knalhutteweg staat grenssteen 884. Een mooi bewaard gebleven exemplaar met fraaie afbeeldingen van de provincie Overijssel en het Bisdom Münster. De laatste compleet met kroon en mantel. Ooit was daar de grensovergang Knalhütte die dienst deed als doorgang van het steenkolenvervoer voor de textielfabrieken in Enschede. Onze excursie kon niet beter worden afgesloten dan bij restaurant Sanderküper. Als je het terras daar oploopt struikel je bijna over grenssteen 846.  Deze steen is jarenlang zoek geweest maar werd een paar jaar geleden door de "onrechtmatige eigenaar" vanuit wroeging anoniem teruggegeven aan de lokale autoriteiten. Ook deze steen is het bekijken meer dan de moeite waard alvorens we een plekje op het zonovergoten terras zoeken om gezellig na te praten.